“Çocuk evrenseldir. bütün çağlarda var olmuştur ve zamanın sonuna dek var olacaktır. Tarih öncesi çocuğu, orta çağ çocuğu diye bir şey yoktur. Gerçekte tek bir çocuk vardır.”
Maria Montessori
Bilişsel Gelişim Nedir?
Basitçe söylemek gerekirse, bu gelişim aşaması kişinin deneyim ve bilgiden anlam ve bilgi kazanma yeteneklerini ifade eder. Biliş, bilgiyi öğrenmekten daha fazlasıdır. Bunun yerine, yeni bilgileri düşünme, işleme koyma ve hakkında konuşma yeteneğidir. Ek olarak biliş, bu yeni bilginin önceden edinilmiş olan diğer bilgilere uyarlanmasını içermektedir.
Çocuklar olgunlaştıkça, odaklanma, bilgiyi hatırlama ve eleştirel düşünme yeteneklerini geliştirebilmelidirler. Bilişsel beceriler çocukların fikirler arasındaki ilişkileri anlamalarına, neden-sonuç sürecini kavramalarına ve analitik beceriler geliştirmelerine olanak tanır. Sonuç olarak, bilişsel beceri gelişimi çocuğunuzun yanlızca sınıf ortamında değil, sınıf dışında da faydalanabileceği bir beceridir.
Sebep-sonuç ilişkisini anlamak çocukların akran baskısına girmesini ve kötü seçimler yapmasını engelleyebilir. Ayrıca, ödevlerini yapmak yerine video oyunları oynarlarsa, ertesi gün matematik dersinde yapacakları sınavdan kötü bir not alacaklarını anlamalarına yardımcı olabilir.
Bilişsel Gelişim Dönemleri
Piaget’in bilişsel gelişim dönemlerini şu şekilde sıralamak mümkündür,
1. Duyu-Motor Dönem (0-2 yaş): Bu dönemde bebeklerin öğrenmeleri ve davranışları duyularına ve motor becerilerine bağlıdır.
2. İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş): Çocukların bu dönemdeki öğrenmeleri ve davranışları semboller ve dil yoluyla olmaktadır.
3. Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş): Çocuklar bu dönemde mantıklı düşünme becerisi geliştirirler. Ayrıca, somut problemleri çözme yetenekleri gelişmektedir.
4. Soyut İşlemler Dönemi (11-15 yaş ve sonrası): Bu dönem ergenlik öncesi ve ergenlik dönemine gelmektedir. Bu dönemde çocuklar soyut olan problemler dahil olmak üzere tüm problemlere mantıklı yaklaşmaktadır.
Yaşlara Göre Bilişsel Gelişim Becerileri
Bilişsel gelişim dönemleri bebeklikten itibaren belli dönemlere kapsamaktadır. Bu dönemler 0 aydan başlamak suretiyle 6 yaşına kadar devam eder. Özellikle ilk 1 yıl, yani 12 ay boyunca her ay ayrı bir bilişsel gelişim dönemini kapsamaktadır. Bu dönem içerisinde çevresini algılama, algılamayı yorumlama ve anlamlandırma önemli bir süreci ele alır. Daha sonra 13 ile 15 ay arası, 16-18 ay arası ve 19-21 arasında devam eder. Bu süreç tamamlandığında ise 2 yaşından başlamak suretiyle, bilişsel gelişim dönemleri özellikleri üzerinden 6 yaşına kadar ciddi bir potansiyel teşkil etmektedir.
0-3 Aylık Bebeğin Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Yüzünden 15-20 santim mesafedeki nesneleri ve kişileri görebilir.
- Koku ve tat alabilir.
- Dokunmaya hassastır.
- Ses çıkarabilir.
- 15-20 santim mesafedeki sese doğru başını çevirir.
- Yakında duran ve onunla iletişim kuran kişinin yüzüne bakabilir, göz teması kurabilir.
- Yakınındaki hareketli ve hareketsiz nesne ve insanlara bakar, onları izleyebilir.
- Seslere tepki verir.
- Biberon ve emzik gibi sıklıkla kullanılan nesneleri tanır.
- Renkleri daha net görmeye başlar.
- Hareket ettirdiği ellerini ve ayaklarını seyreder, bu şekilde vücudunu keşfetmeye başlar.
- Ellerini, parmaklarını ve eline geçirdiği nesneleri ağzına götürür, bu şekilde keşfeder.
- 20-25 santim uzaklığından gelen seslere doğru başını çevirebilir.
- “a, u, agu” gibi sesler çıkarır.
- Duyduğu seslere ses çıkararak tepki verebilir.
- İhtiyaçlarına göre farklı şekilde ağlayarak kendini anlatmaya başlar.
4-6 Aylık Bebeğin Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Görme alanındaki hareket eden kişi ve nesneleri gözleriyle uzun süre izleyebilir.
- Algılayabildiği görüntü ve sesler artar.
- Kendisine gösterilen nesneleri incelemeye ve tepki vermeye başlar.
- Anne-baba veya bakıcı gibi sürekli onunla ilgilenen kişinin sesini tanır.
- Karşısındaki kişiye gülümsemeye başlar.
- Görme alanı genişler, yere düşen nesneleri takip edip bakabilir.
- Aynadaki görüntüsüne bakar.
- Ses duymaktan ve ses çıkarmaktan hoşlanır.
- Duyduğu sesin kaynağını arar.
- “d, b, l, m, k” ve “ba, da” gibi sesler çıkarabilir, çığlıklar atar.
- Duyduğu sesleri taklit eder.
- Evde olmayan anne-babayı duyduğunda onların geldiğini anlar ve anladığını gösteren tepkiler verir.
- “Anne/baba geldi, banyo saati, yemek saati” dendiğinde heyecanlanabilir ve söyleneni anladığı yüz ifadesinden anlaşılabilir.
- Önüne konulan, eline geçirdiği nesneleri uzun süre inceler, ağzına götürerek keşfetme bu aylarda da devam eder.
- Tanıdığı kişileri ve yapancıları birbirinden ayırmaya başlar.
7-9 Aylık Bebeğin Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Heceleri tekrarlayarak “ba-ba-ba, na-na-na, da-da” gibi sesler çıkarır, uzun süre tekrarlar.
- Çevresindeki sesleri daha dikkatli dinlemeye başlar.
- Adı söylendiğinde bakmaya başlayabilir.
- “Hadi atta”, “Oyun oynayalım” ve “Bıcı bıcı, banyo vakti” gibi bazı cümleleri anlamaya başlar, anladığını belli eden tepkiler verir.
- Kucağa alınmak istediğinde kollarını kaldırması gibi isteklerini hareketleriyle anlatmaya başlar.
- Çevresini merakla izler.
- Oynamak istediği bir oyuncak örtü ile saklandığında oyuncağı arar, örtüyü kaldırıp oyuncağı bulabilir.
- İşaret parmağını isteklerini anlatmak için kullanmaya başlar.
- Ailenin tüm bireylerini tanır.
- Oynadığı oyuncaklardan biri saklandığında onu arar, bulabilir.
- “AL-ver” gibi basit talimatları anlar.
- Adını bilir, adı söylendiğinde başını çevirip bakabilir.
- Gideceği zaman veya birini uğurlarken “Baş-baş” hareketini yapabilir.
- Daha önce oynanan bir oyunu hatırlar.
- Anne-babanın el çırpma hareketini taklit eder.
10-12 Aylık Bebeğin Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Kendi kendine bir süre oyun oynayabilir.
- Yemek yemek, oturduğu koltuktan inmek, uzaktaki oyuncağı almak gibi şeyleri kendi başına yapmak ister ve başarabilir.
- Anne-babanın yaptıklarını gözlemler ve taklit eder. Kaşığı onlar gibi tutmaya çalışır, bardağı onlar gibi kullanmaya çabalar, oyuncaklarla onların gösterdiği gibi oynamayı dener.
- Karşılıklı oturup top atma oyunu oynayabilir.
- Oyunla küçük-büyük gibi kavramları ve renkleri öğrenmeye hazırdır.
- Sehpa üzerindeki oyuncağa ulaşmak için örtüyü çekmek gibi bir hedefe ulaşmak için çözümler üretmeye başlar.
- Bir önceki ay, saklanan nesneyi araması yeterli iken, bu ay saklanan nesneyi bulması beklenir.
- Temizlikle ilgili ev işlerini taklit eder.
- Anladığı işaret ve sesler artar.
- “Hayır”ı anlar.
- Basit yönergelere uyabilir.
- “anne”, “baba” gibi sözcükleri ile bir kelime daha söyleyebilir. Bu kelimeleri yerli yerinde kullanabilir.
- Her gün yeni sesler çıkarır. Söyleyebildiğinden çok daha fazla kelimeyi anlar.
- Kendine özgü sesler ve mimiklerle istediklerini ifade eder.
- Nesneleri ifade etmek için kendisi kelime uydurabilir.
- İstediklerini parmağı ile işaret ederek veya sesler çıkartarak belirtir.
- İnsanların yaptıkların ve söylediklerini tekrar etmeye çalışır.
- Yüz ve vücut kısımlarını öğrenmeye başlayabilir.
- Oyuncaklarının yerini bilir, bir oyuncağı en son bıraktığı yerde arar.
- Yaşıtları ile ilgilenmeye başlar.
13-15 Aylık Bebeğin Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Dil gelişimi hızlanır, anlama kabiliyeti artar.
- Daha fazla anlamlı ses çıkarmaya başlar.
- Hayvan adlarını bilir, tanıdığı insanların adlarını bilir, sorulduğunda tanıdığı hayvanları ve insanları gösterebilir.
- Birçok nesne içinden adı söyleneni bulabilir.
- Yüz veya beden kısımlarını tanıyabilir.
- Sıklıkla duyduğu kelimeleri doğruya çok yakın tekrarlar.
- İsteklerini seslerle ifade edebilir.
16-18 Aylık Bebeğin Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Dikkat süresi ve el göz koordinasyonu gelişmiştir. küpleri üst üste koyabilir, geometrik şekilleri uygun deliklerden atabilir, kitabın resimlerine bir süre bakabilir.
- Yemek yeme, su içme, el yüz yıkama, diş fırçalama konularında yetişkinleri taklit eder.
- Hayvanların çıkardığı sesleri bilir, taklit eder.
- Yüz kısımları ile beden kısımlarını bilir. Adları söylediğinde 1-2 tanesini gösterebilir.
- Mutfaktaki, banyodaki, odasındaki pek çok eşyanın adını ve yerini bilir, sorulduğunda gösterebilir.
- Kendi kendine uzun uzun konuşur. Çıkardığı çoğu ses kelimeleri andırır, arada bir kaç tane doğru kelime vardır.
- Bildiği şarkıları kendi kendine doğru melodilerle mırıldanır.
19-21 Aylık Bebeğin Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Sembolik oyun başlar. Evdeki eşyalarla oyuncak gibi oynamaya başlar. Tencereler davul, bir sepet bebek yatağı, tahta kaşık telefona dönüşür.
- Yapmak istemediği şeylere “Hayır” demeye başlar.
- Merakı artar, sürekli “Bu ne?” diye sorar.
- Söyleyebildiğinden daha fazla kelime bilir.
- Verilen 2-3 kelimelik talimatları yerine getirebilir.
- İki kelimelik cümleler kurabilir.
2 Yaş Çocuğunun Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Bebeklerinin/hayvanlarının bedenlerinin dört kısmını gösterebilir. Göstererek sorulduğunda bazı beden kısmını adlandırabilir.
- Evdeki eşyaların yerini bilir.
- Önceki aylara göre çok daha fazla kelime bilir.
- Peş peşe söylenen iki talimatı aklında tutup yerine getirebilir.
- Kelimeleri ihtiyaçlarını ve isteklerini belirtmek için kullanır.
- Söylenenleri daha iyi anlamaya başlar.
- Çözüm üretmeye başlar.
- İsmi söylenen resimleri gösterir, bazılarını isimlendirebilir.
- Beden bölümleri gösterildiğinde isimlendirebilir.
- Annenin/ babanın/ bakıcının söylediği 1-2 kelimeyi veya sayıyı arka arkaya tekrarlayabilir.
3 Yaş Çocuğunun Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Günlük hayatta gördüklerini taklit eder.
- Renkleri, zıt kavramları bilir.
- Küçük hikayeler anlatabilir.
- Nesneleri özelliklerine göre gruplamaya başlayabilir.
- Etrafındaki olayların daha çok farkındadır.
- Merakı artarak devam eder. Günlük olaylarla ilgili çok fazla soru sorar.
- 10’a kadar sayabilir.
- Büyük-küçük, uzun-kısa gibi kavramları anlamaya başlar.
- Kendi becerilerinin farkına varmaya başlar. Anne-babadan bağımsız bir birey olduğunu keşfetmeye başlar.
- Temel ihtiyaçlarını kendi kendine karşılayabilir.
- Anlamlı bir kaç cümle kurabilir.
- Adını-soyadını ve yaşını bilir.
4 Yaş Çocuğunun Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Çevresine daha geniş bir bakış açısıyla bakmaya başlar, dünya hakkında daha fazla soru sorar.
- Uzun hikayeler anlatabilir.
- Kendi fikirlerini söyler.
- Nesneler arasında ilişki kurmaya başlar, nesnelerin özelliklerinden bahsedebilir ve onları eşleştirebilir.
- Çıkarım ve yargılama yapmaya başlar.
- Az parçalı yapbozlar yapar.
- Dün-bugün- yarın, sabah-akşam ve önce-sonra-şimdi kavramlarını bilebilir.
- Olayları oluş sırasına göre anlatabilir.
- Sıklıkla “Neden? Ne zaman? Niçin?” diye sorar.
- Önceden öğrendiği bilgileri yeni bilgilerle karşılaştırır, problem çözme ile ilgili düşünür.
5 Yaş Çocuğunun Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Olaylar arasında ilişki kurabilir.
- Zaman kavramını öğrenmeye başlar.
- Soyut düşünme becerisi gelişir.
- Gerçek ile hayali birbirinden ayırabilmeye başlar.
- Resimdeki eksiği bulma oyunları oynayabilir.
- Bir şeyleri dikkatlice inceleyebilir.
- Kendi kişiliği ile ilgili farkındalığı artar.
- Trafik kurallarını öğrenmeye başlayabilir.
- Markete gidildiğinde küçük sorumluluklar alabilir.
- Anne-babadan bağımsız hareket etmek istemeye başlar.
- Neden-sonuç ilişkisi kurabilir.
- Kendisi ile ilgili “Doğum tarihi, nerede oturduğu, okulunun adı, en sevdiği kıyafet, yemek” gibi soruların cevaplarını bilir.
- Kendini başkalarına tanıtabilir.
- Dikkat süresi kısadır, çabuk dağılır.
6 Yaş Çocuğunun Bilişsel Gelişim Özellikleri
- Mevsimleri öğrenir.
- Basit toplama-çıkarma işlemleri yapabilir.
- Sağını- solunu ve yer yön kavramlarını öğrenebilir.
- Basit ve az kurallı oyunlar oynayabilir.
- Ev ile ilgili sorumluluklar alabilir.
- Düşündüklerini resimle ve kelimelerle anlatabilir.
- İzlediği bir film, okuduğu bir kitap hakkında konuşabilir.
